Hydrogen cyanide (HCN), yani hidrojen siyanür, çok güçlü fakat son derece zehirli bir kimyasal fumigant nematisittir — ancak günümüzde kullanımı tamamen yasaklanmış veya çok sıkı şekilde kontrol altına alınmıştır.
Eskiden özellikle toprak fumigasyonu ve depolanmış ürün zararlıları için kullanılmıştır; fakat insanlara, memelilere ve çevreye aşırı toksik etkileri nedeniyle modern tarımda yerini metam-sodyum, dazomet ve DMDS gibi daha güvenli alternatiflere bırakmıştır.
1. Genel Bilgiler
| Özellik |
Bilgi |
| Kimyasal adı |
Hydrogen cyanide |
| Formül |
HCN |
| Molekül ağırlığı |
27.03 g/mol |
| Fiziksel hali |
Uçucu, renksiz, hafif acı badem kokulu gaz |
| Kaynama noktası |
25.6 °C (çok uçucu) |
| Etki tipi |
Fumigant (gaz formunda öldürücü) |
| Tarihsel kullanım |
Böcek, nematod ve depo zararlısı fumigantı |
2. Etki Mekanizması (Nematod Üzerine)
HCN hücre solunumunu durdurarak tüm organizmalarda ölümcül etki yapar — bu nedenle hem nematodlar hem de tüm aerobik canlılar için son derece toksiktir.
| Etki Mekanizması |
Açıklama |
| 1 Sitokrom oksidaz inhibisyonu |
HCN, mitokondrideki sitokrom c oksidaz (kompleks IV)’e bağlanır. |
| 2 Oksijen kullanımını durdurur |
Hücre oksijen kullanamaz → ATP üretimi biter. |
| 3 Sinir ve kas felci |
Sinir hücrelerinde iyon akışı bozulur → felç ve ölüm. |
| 4 Tüm yaşam evrelerine etki |
Yumurta, J2 ve erişkin nematodlar dahil her evreyi öldürür. |
3. Hedef Nematod Türleri (Tarihsel Kullanımda)
| Nematod Türü |
Etki Düzeyi |
Açıklama |
| Meloidogyne incognita |
***** |
Tam ölüm, %100’e yakın etkinlik |
| Pratylenchus penetrans |
**** |
Lezyon nematodlarında yüksek etki |
| Heterodera glycines |
**** |
Kist nematodlarına karşı etkili |
| Ditylenchus dipsaci |
**** |
Soğan nematoduna karşı etkili |
| Rotylenchulus reniformis |
*** |
Orta düzeyde ölüm oranı |
4. Uygulama Şekli (Tarihsel)
| Özellik |
Bilgi |
| Uygulama şekli |
Gaz formunda toprak enjekte edilerek veya odunsu malzeme fumigasyonu şeklinde |
| Doz |
100–400 L/ha (yoğun fumigasyon) |
| Bekleme süresi (PHI) |
2–4 hafta (gaz tamamen dağılana kadar) |
| Optimum sıcaklık |
15–30 °C |
| Toprak nemi |
%50–70 (gaz difüzyonu için ideal) |
5. Toksikolojik ve Ekotoksikolojik Özellikler
| Parametre |
Değer / Bilgi |
| İnsan toksisitesi |
Çok yüksek (LD₅₀ oral, sıçan ≈ 1 mg/kg) |
| İnhalasyon LC₅₀ (sıçan, 1 h) |
≈ 120 ppm (öldürücü) |
| Balık toksisitesi (LC₅₀, 96 h) |
0.05 mg/L (aşırı toksik) |
| Arılara etkisi |
Çok toksik |
| Toprak kalıcılığı |
Düşük (uçucu gaz, hızla dağılır) |
| Kalıntı (MRL) |
Yok (tamamen gaz, kalıntısız) |
| Patlayıcılık |
Yüksek (hava ile patlayıcı karışım oluşturur) |
6. Avantaj ve Dezavantajlar
| Avantaj |
Dezavantaj |
| Çok hızlı ve güçlü öldürücü etki |
Aşırı toksik, insan için ölümcül |
| Tüm nematod evrelerine etkilidir |
Patlayıcı, son derece tehlikeli |
| Kalıntı bırakmaz (uçucu) |
Uygulama sırasında ölüm riski |
| Toprakta derin difüzyon sağlar |
Günümüzde her ülkede yasaklıdır |
7. Yasal Durum (2025 itibarıyla)
| Bölge |
Kullanım Durumu |
Açıklama |
| Avrupa Birliği (EU) |
- Yasak |
REACH kapsamında yüksek toksisite nedeniyle yasaklı |
| ABD (EPA) |
- Yasak |
1970’lerden beri tarımsal kullanımı yasak |
| Türkiye |
- Ruhsatlı değil |
Tarımda kullanımı yasaklı pestisitler listesinde |
| FAO / WHO |
- Tavsiye edilmez |
Yüksek akut toksisite nedeniyle kullanımı önerilmez |
