Arpada hasat sonrası dönemde, tarla ilaçlamalarından kalan pestisit kalıntıları veya depo koşullarında gelişen toksinler (özellikle mikotoksinler), ürünün hem gıda güvenliği hem de ticari değeri açısından ciddi risk oluşturur.
Bu kalıntılar genellikle yetersiz bekleme süresi (PHI), yanlış uygulama, veya depolama kaynaklı mikrobiyal aktivite sonucu birikir.
Avrupa Birliği ve Türkiye’de gıda amaçlı arpada maksimum kalıntı limitleri (MRL) çok düşüktür:
Pestisit MRL genellikle 0.01–0.1 mg/kg,
Mikotoksin limitleri 0.02–1.0 ppm aralığındadır.
Pestisit Kalıntılarının Başlıca Kaynakları
Kaynak
Açıklama
Risk
Tarla ilaçlaması (fungisit/insektisit)
Hasada yakın uygulamalar (özellikle triazoller, piretroidler)
Kalıntı taşınması
Depo ilaçlaması (fosfin, piretroitler)
Boş veya dolu depo yüzeylerine aşırı uygulama
Yüzey kalıntısı
Tane koruyucu kimyasallar
Organofosfat ve karbamat türevleri
Zehirlilik ve kokusal bozulma
Kontamine su veya ekipman
İlaç artığı, çözücü bulaşması
Homojen olmayan kalıntı
Yanlış bekleme süresi (PHI)
Hasat öncesi minimum süreye uyulmaması
Kimyasal artış
Kimyasal Kalıntıların Türleri
Pestisit Grubu
Örnek Etken Madde
Özellik
Kalıntı Davranışı
Organofosfatlar
Chlorpyrifos, Malathion
Buharlaşabilir, lipofilik
Kabuğa bağlanır
Karbamatlar
Carbaryl, Propoxur
Alkali ortamda kararsız
Hidrolizle azalır
Piretroitler
Deltamethrin, Permethrin
Stabil, düşük buhar basıncı
Yüzeyde kalıcı
Triazoller (fungisit)
Tebuconazole, Propiconazole
Sistemik
Proteinlere bağlanır
Neonikotinoidler
Imidacloprid, Thiacloprid
Suda çözünür
Depoda yavaş yıkım
Fosfin (AlP, Mg₃P₂)
Depo fumigantı
Gaz formu, 72 saatte çözünür
Kalıntı izleri (fosfat) bırakabilir
Mikotoksin Oluşumu (Depolama Kaynaklı)
Nemli veya yetersiz havalandırılmış arpalarda fungal gelişim sonucu toksin oluşur.
Toksin
Üreten Tür
Etki
Limit (ppm)
Aflatoksin B₁
Aspergillus flavus
Karaciğer toksini, kanserojen
0.02
Ochratoksin A
A. ochraceus, Penicillium verrucosum
Böbrek toksini
0.05
Deoksinivalenol (DON)
Fusarium graminearum
Kusma sendromu
1.0
Zearalenon
Fusarium spp.
Östrojenik etki
0.5
T-2 toksin
F. sporotrichioides
Hücre tahribatı
0.1
Fizyokimyasal Mekanizma
Pestisit kalıntısı:
Hidrofobik maddeler dane yüzeyindeki lipit tabakasına bağlanır.
Zamanla oksidasyonla veya ışıkla parçalanır.
Ancak düşük sıcaklık ve nemde kalıcı olabilir.
Mikotoksin oluşumu:
Depoda su aktivitesi (aw) > 0.7 olduğunda spor çimlenmesi başlar.
Aspergillus → sıcak ve nemli ortamda toksin üretir.
Penicillium → serin ama nemli koşullarda aktiftir.
Protein–pestisit etkileşimi:
Triazoller ve neonikotinoidler proteinlere kovalent bağlanabilir → çimlenme gücü düşer.
Belirtiler
Dane yüzeyinde matlaşma, renk kararması.
Küf kokusu veya “ilaç benzeri” kimyasal koku.
Tane yüzeyinde beyazımsı film tabakası.
Laboratuvar analizinde yüksek pH (kalıntı işareti).
Yüksek sıcaklıkta depolama → toksin sentezi artar.
Risk Faktörleri
Faktör
Etki
Yüksek nem (>13%)
Küf ve toksin gelişimi
Yüksek sıcaklık (>25 °C)
Pestisit bozunmaz, toksin artar
Dengesiz havalandırma
Hotspot → mikrobiyal aktivasyon
Yüksek pH (>7.5)
Pestisit stabilitesi artar
Yanlış ilaçlama zamanı
Kalıntı süresi uzar
Depo hijyeni zayıf
Mikrobiyal kaynak artar
Önleme ve Yönetim Stratejileri
1. Tarla Aşaması Önlemleri
Hasat öncesi son ilaçlama ile hasat arası minimum PHI süresi: 21–30 gün.
Kalıntı riski yüksek ürünlerde (neonikotinoid, triazol) erken uygulama tercih edilmeli.
Hasat sonrası pestisit kullanımı yalnızca boş depo dezenfeksiyonu için olmalı.
2. Depo Yönetimi
Depo sıcaklığı <18 °C, nem <%65.
Havalandırma sensörleri ile homojen iklim sağlanmalı.
Nemli taneler (>%13) depoya alınmamalı.
Yıllık mikotoksin analizleri yapılmalı (HPLC, ELISA).
