Aspir (Carthamus tinctorius L.) üretiminde yağ oranı, hem ekonomik değer hem de endüstriyel kullanım açısından en kritik kalite parametrelerinden biridir. Yağ oranındaki düşüş; genetik, çevresel, beslenme ve stres faktörlerinin etkileşimiyle ortaya çıkar.
Aşağıda aspirde yağ oranı düşüklüğüne neden olan başlıca faktörler ve çözümler açıklanmıştır:
Sıcaklık ve İklim Koşulları
Neden:
35 °C üzeri sıcaklıklar, yağ biyosentezinde görevli ACCase, FAS ve Δ12-desatüraz enzimlerinin aktivitesini azaltır.
Gece sıcaklıklarının yüksek olması (≥22 °C) respirasyonu artırarak enerji kaybına neden olur.
Sonuç:
Karbon kaynakları nişasta ve şeker sentezine yönelir, yağ sentezi azalır.
Çözüm:
Ekim tarihi, çiçeklenme ve tohum dolumu döneminde optimum sıcaklıklara denk gelecek şekilde ayarlanmalıdır.
Su Stresi
Neden:
Döllenme ve tohum dolumu döneminde su yetersizliği lipit sentezini baskılar.
Stres koşullarında bitki prolin ve şeker üretimine yönelir.
Sonuç:
Tohumda yağ depolanamaz, protein oranı artar.
Çözüm:
Sulama, özellikle çiçeklenme–olgunlaşma dönemlerinde kritik öneme sahiptir.
Toprak neminin %60–70 seviyesinde tutulması gerekir.
Azot Fazlalığı
Neden:
Aşırı azot, bitkinin vegetatif büyümesini teşvik eder; bu durumda karbon kaynakları yaprak ve sap oluşumuna yönelir.
Sonuç:
Tohum gelişimi ve yağ depolanması azalır.
Çözüm:
Azot uygulaması toprak analizine göre kademeli yapılmalı; son doz tohum bağlama öncesinde kesilmelidir.
Fosfor (P) ve Potasyum (K) Eksikliği
Neden:
Fosfor eksikliği enerji metabolizmasını, potasyum eksikliği karbon taşınımını engeller.
Bu durum trigliserit sentezi ve yağ dolum sürecini sınırlar.
Çözüm:
P–K oranı dengeli gübreleme yapılmalı (ör. 8–24–8 veya 3–5–22 NPK).
Potasyum sülfat ve fosforik asit destekli yaprak gübreleri tercih edilmelidir.
Işık ve Fotosentez Kapasitesi
Neden:
Yetersiz güneşlenme, fotosentez ve karbonhidrat üretimini sınırlar.
Sonuç:
Yağ biyosentezi için gerekli karbon iskeletleri azalır.
Çözüm:
Sıra arası açıklık ve bitki sıklığı optimize edilmeli; yaprak sağlığı korunmalıdır.
Tohum Dolumu Süresinin Kısalması
Neden:
Erken olgunlaşma, kuraklık veya sıcak stres nedeniyle tohum dolum süresi kısalır.
Sonuç:
Yağ birikimi tamamlanmadan hücreler yaşlanmaya geçer.
Çözüm:
Çiçeklenme sonrası dönem uzatılmalı; gerektiğinde biostimülan destekleri (GA₃, amino asitler) kullanılabilir.
Genetik Faktörler
Neden:
Bazı çeşitler doğal olarak düşük yağ oranına sahiptir (örneğin bazı yerel hatlarda %25–28).
Çözüm:
Yüksek yağ oranlı genotipler tercih edilmelidir (örneğin Remzibey-05, Dinçer, Balcı çeşitleri).
Hasat Zamanı
Neden:
Erken hasat edilen tanelerde yağ sentezi tamamlanmaz.
Geç hasatta ise oksidatif bozulmalar artar.
Çözüm:
Hasat, tohum nemi %10–12’ye düştüğünde yapılmalıdır.
Yağ Kalitesinde Bozulma (Oksidasyon)
Neden:
Uzun süreli depolama, yüksek sıcaklık ve nem oksidatif enzimleri (POD, LOX) aktive eder.
Sonuç:
Yağ asitleri parçalanır, peroksit sayısı yükselir.
